เมื่อกำแพงกั้นความรู้กำลังถูกทลายลง แนวคิด “Open Science” หรือ “วิทยาศาสตร์แบบเปิด” จึงไม่ใช่ทางเลือก แต่คือกติกาสากลใหม่ที่ทั่วโลกกำลังจับตามอง ล่าสุด ศาสตราจารย์ ดร.ยงยุทธ ยุทธวงศ์ อดีตรองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ในฐานะกรรมการติดตามและประเมินผลการสนับสนุนวิทยาศาสตร์ การวิจัยและนวัตกรรม ได้ปาฐกถาพิเศษในหัวข้อ “Open Science สำคัญอย่างไร” ภายในงาน “Thailand Open Science for ALL” ซึ่งจัดขึ้นภายใต้แนวคิด ‘เปิดโลกนวัตกรรม เปิดรับวิทยาการ ร่วมสร้างอนาคตไทย’ โดยสำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (สกสว.) เวทีนี้ไม่เพียงสะท้อนทิศทางอนาคตของงานวิจัยไทย แต่ยังเจาะลึกถึงความท้าทายเมื่อโลกแห่งข้อมูลเปิดกว้างต้องเผชิญหน้ากับคลื่นปัญญาประดิษฐ์ (AI)
จาก “หีบสมบัติปิดตาย” สู่ “ขุมทรัพย์ที่แบ่งปัน”
ศ.ดร.ยงยุทธ ชี้ให้เห็นพลวัตของโลกวิทยาศาสตร์ที่กำลังเปลี่ยนไป แม้โดยธรรมชาติวิทยาศาสตร์คือการเปิดเผยความจริง แต่กลไกทางเทคโนโลยีในอดีตมักถูกล็อกไว้ด้วยสิทธิบัตรหรือความลับทางการค้าเปรียบเสมือน “หีบสมบัติที่ปิดตาย”
แต่ในสถานการณ์ปัจจุบัน การเปิดเผยข้อมูล (Openness) กลายเป็นความจำเป็นเร่งด่วน โดยเฉพาะสำหรับประเทศกำลังพัฒนาอย่างไทยที่ต้องเผชิญกับต้นทุนเทคโนโลยีและค่าลิขสิทธิ์ที่สูงลิ่ว การเข้าถึงข้อมูลแบบเปิดจึงเป็นกลไกสำคัญในการสร้างความเท่าเทียม ลดความเหลื่อมล้ำ และเตรียมพร้อมรับมือวิกฤตการณ์ระดับโลก เช่น โรคระบาด ที่ต้องการการแลกเปลี่ยนข้อมูลที่รวดเร็วและไร้พรมแดน
4 เสาหลักดันไทยสู่ฮับ Open Science
เพื่อให้ระบบนิเวศการวิจัยไทยก้าวทันโลก ศ.ดร.ยงยุทธ ได้ถอดรหัสกรอบแนวคิดจาก UNESCO สู่ 4 เสาหลักที่ สกสว. และประชาคมวิจัยไทยต้องเร่งขับเคลื่อน
- Open Scientific Knowledge: การเข้าถึงความรู้ทางวิทยาศาสตร์ต้อง “ฟรี” และ “มีคุณภาพ”
- Open Science Infrastructure: การสร้างโครงสร้างพื้นฐานดิจิทัลที่แข็งแกร่ง ซึ่งเป็นจุดที่ไทยยังต้องเร่งพัฒนา
- Societal Engagement: วิทยาศาสตร์ต้องไม่ถูกผูกขาดโดยนักวิจัย แต่ต้องเปิดกว้างสู่ภาคประชาชน (Citizen Science) ให้สังคมมีส่วนร่วม
- Open Dialogue: การเชื่อมโยงองค์ความรู้สากลเข้ากับระบบความรู้อื่นๆ อาทิ ภูมิปัญญาท้องถิ่น เพื่อสร้างนวัตกรรมที่ตอบโจทย์บริบทพื้นที่
ดันอาชีพ ‘Data Steward’ จิ๊กซอว์ที่ขาดหาย
ไฮไลต์สำคัญของการปาฐกถา คือการชี้เป้าปัญหาคอขวดของไทยเรื่อง “โครงสร้างพื้นฐาน” โดยเฉพาะการขาดแคลนบุคลากรสำคัญที่เรียกว่า “Data Steward”
ศ.ดร.ยงยุทธ นิยามบทบาทนี้ไว้อย่างน่าสนใจว่า Data Steward ไม่ใช่เพียง “บริกรข้อมูล” ที่คอยเสิร์ฟตามสั่ง แต่เปรียบเสมือน “สจ๊วตบนเครื่องบิน” ผู้มีความเชี่ยวชาญเฉพาะด้าน ทำหน้าที่ดูแลความปลอดภัย จัดระเบียบ และอำนวยความสะดวกให้ข้อมูลสามารถเชื่อมโยง (Interoperable) และนำกลับมาใช้ใหม่ (Reusable) ได้อย่างมีประสิทธิภาพ ซึ่งนี่คืออาชีพและทักษะใหม่ที่ไทยต้องเร่งสร้างให้เกิดขึ้นจริง
เตือนภัย AI + Open Science: ส่วนผสมที่ต้องระวัง
อีกหนึ่งประเด็นที่แหลมคมคือความสัมพันธ์ระหว่าง Open Science และ AI ซึ่ง ศ.ดร.ยงยุทธ เปรียบเปรยว่าเป็นส่วนผสมที่ “เหมือนขนมจีนผสมน้ำยา” คือเข้ากันได้ดีจนน่ากลัว
- โอกาส: AI คือเครื่องมือทรงพลังที่ช่วยประมวลผลข้อมูลเปิดมหาศาลได้อย่างรวดเร็ว
ความเสี่ยง: หากขาดการควบคุมที่ดี (Gatekeepers) การเปิดเผยข้อมูลมากเกินไปอาจนำไปสู่หายนะ เช่น การละเมิดสิทธิส่วนบุคคล การนำข้อมูลพันธุกรรมไปใช้ในทางที่ผิด หรือปัญหาร้ายแรงอย่างการสูญเสีย “ความเป็นต้นฉบับ (Originality)” ของมนุษย์ - “ผมยอมรับว่าเมื่อเช้าพอจะมาพูดเรื่องนี้ ผมก็ถาม AI… มันบอกดีกว่าเราคิดอีก ต้องพยายามหาทางว่าเราจะสอดแทรกตัวเราเองเข้าไปใน AI ได้อย่างไร” ศ.ดร.ยงยุทธ กล่าวทิ้งท้ายให้ฉุกคิด
4 หลักจริยธรรมฝ่าคลื่นดิสรัปชัน
เพื่อประคองทิศทางไม่ให้เทคโนโลยีกลืนกินมนุษย์ ศ.ดร.ยงยุทธ เสนอหลักยึดทางจริยธรรม 4 ประการที่ต้องใช้กำกับทั้ง AI และ Open Science ได้แก่ 1. Autonomy (อิสระแห่งตน) 2. Beneficence (การทำประโยชน์) 3. Non-maleficence (การไม่ก่อโทษ) และ 4. Justice (ความยุติธรรม)
งาน “Thailand Open Science for ALL” ครั้งนี้ ไม่ใช่เพียงการประกาศนโยบาย แต่คือสัญญาณเตือนให้ทุกภาคส่วนตระหนักว่า “ความรู้แบบเปิด” คืออาวุธสำคัญของอนาคต แต่จะใช้อาวุธนี้อย่างไรให้เกิดประโยชน์สูงสุดโดยไม่ถูก AI ครอบงำ นั่นคือโจทย์ใหญ่ที่ สกสว. และนักวิจัยไทยต้องร่วมกันหาคำตอบ
GISTDA ผนึก AIS ใช้ ‘ดาวเทียมผสาน Mobile Data’ ค้นหาผู้ประสบภัยน้ำท่วม
Google Cloud เปิดตัว “PanyaThAI” ชู Agentic AI พลิกโฉมธุรกิจไทย
